S.A.B. (1984-1990) : eus an eil prosez d’egile
Etre 1984 ha 1990 an hini e voe kaset en-dro stourm ar panelloù-hent brezhonek dreist-holl. D’ar c’houlz-se e c’hoarvez an darn vrasañ eus ar prosezioù eta. Er bloavezh 1990 ez eus bet gounezet kalzik a-walc’h a banelloù-hent a-benn neuze, en Aodoù-an-Hanternoz da gentañ penn. Komañs a ra ivez kuzul-departamant Penn-ar-Bed da sevel ur gwir banellerezh divyezhek war rouedad hentoù an departamant ha da vroudañ ar c’hêrioù da skeiñ war ar memes tu. Adalek an hañv 1990 en em ro S.A.B. d’ur c’houlzad-stourm nevez evit gounit ur ganol skinwel brezhonek penn da benn d’ar vro.
Buan-buan goude « nozvezh du » kentañ ar 16 a viz Meurzh 1984 ez eus harzet stourmerien. Nozikerien S.A.B. n’o deus ket aon rak ar prosezioù : « N’o deus ken klask ac’hanomp. Mar domp kaset gante dirak al lezioù-barn, ec’h efomp, ma ! » (1) A-live gant youl dibleg ar stourmerien e vo ar moustrerezh. Ar memes diskan a vo klevet bepred. Kement stourmer.ez harzet (pe-dost) a nac’ho mont e galleg ouzh al lez-varn hag e vo nac’het-krenn gant houmañ (peurliesañ) pourchas ur jubennour brezhonek. Evel-se e teuio ar prosezioù, ar prosezioù-galv hag ar manifestadegoù an eil re war lerc’h ar re all e-pad meur a vloaz.
Afer Barry-Guesdon
Herve Barry ha Dominique Guesdon eo ar re gentañ dastumet gant an archerien. Tamallet int da vezañ livet un 70 panell-hent gallek bennak tro-war-dro Roazhon e-kerzh « nozvezh du » kentañ Stourm ar Brezhoneg. Koust an dilouzadeg hervez an D.D.E. : 116 175, 50 lur ! Nac’het zo oute mont e brezhoneg da geñver ar prosez (11 a viz Ebrel 1984) ha nac’het kemend-all d’an unnek test deut da lâret o soñj (2). En em gavout a reont en-dro neuze dirak lez-varn Roazhon d’an 20 a viz Even ha nac’het zo oute komz brezhoneg adarre. Kondaonet int da bevar miz toull-bac’h gant goursez ha da baeañ 2000 lur pep hini (3). Bac’het eo da vat Herve Barry nebeut amzer goude-se en abeg d’un darvadenn* c’hwitet gant an ARB en Arzon, er Morbihan (5 a viz Eost 1984). Denez Riou, ezel eus S.A.B. ivez, zo bac’het evit ar memes afer.
Taeroc’h c’hoazh e vo barnet Herve Barry ha Dominique Guesdon da heul o frosez-galv (21 a viz Genver 1985) : 10 000 lur a dell-gastiz da baeañ, pevar miz toull-bac’h gant goursez evit Herve Barry ha pevar miz rust evit Dominique Guesdon (n’eo ket deut d’ar prosez). Emañ Herve Barry en toull c’hoazh forzh penaos ha dinac’h a ra dont dirak ar barner (4) : « Ur prosez mezhus evit ar Justis Gall a glask diskouez ar stourmerien sevenadurel evel tud e gwall, torfedourien ; a gav gwelloc’h nac’h hon yezh en he lezioù ; a gendalc’h dindan urzh ar Stad C’hall (he deus ankoaet he holl bromesaoù) da waskañ ar Vretoned a stourm a wel evit o yezh » eme kemennadenn S.A.B. (5)
E miz Mezheven 1985 ec’h aio maez Herve Barry eus ar prizon. Evit a-sell e varnadenn diwar anv S.A.B. e vo kaset an traoù gantañ betek al lez-varn-terriñ e Pariz (dre ma veze nac’het bep tro outañ ar gwir da gomz brezhoneg). Setu degouezhet an afer, bloavezhioù war-lerc’h, dirak lez-varn-engalv Caen (25 a viz Ebrel 1990). Disoc’h ar varnadenn : pevar miz gant goursez ha 2000 lur da baeañ (6).
Herve ar Beg gwasket gant lez-varn Gwengamp
Dizale ez eus tamallet un trede stourmer. D’an 3 a viz Mae 1984 ez eo lakaet Herve ar Beg « dindan evezh ar justis » diwar intrudu barner-enklasker Gwengamp a damall dezhañ bezañ duet panelloù en Bro-Dreger. Setu ar choaz roet dezhañ ; paeañ 20 000 lur kred a-raok an 3 a viz Even pe bezañ kaset d’an toull. Savet zo ur c’homite-skoazell. Skol an Emsav a c’houlenn groñs « e vefe paouezet da gemer stourmerien evit ar yezh evit forbanned » (7). Ur vodadeg zo raktreset d’an 30 a viz Mae dirak lez-varn Gwengamp. Met daou zevezh a-raok ar vanifestadeg ec’h embann ar barner-enklasker un ordrenañs a lâr n’en do ket Herve ar Beg da baeañ a-benn ar fin, en ur ansav e oa er-maez lezenn e ziviz kentañ : « Ne oa an diviz-se nemet ur spontailh politikel lakaet war hent stourmerien ar brezhoneg, eme strollad skoazell Herve ar Beg, hervez ar c’heleier diwezhañ e vefe an emsaverien o soñjal lakaat an arc’hant espernet da dalvezout da brenañ koltar…Kenderc’hel a ra ar stourm. » (8) Dre ma kendalc’h an tamall da redek en em vod un 40 stourmer bennak e Gwengamp memestra : « Neuze e voe gronnet ur panell-hent gant ar stourmerien ha livet anezhañ e du, kement ha diskouez en ur stumm aroueziek, e fell deomp stourm e-mesk hon c’henvroidi war greiz an deiz. » (9)
Ne vo ket barnet Herve ar Beg a-raok miz Even 1987. Sed ar pezh a lavar ar stourmerien da c’houde ar varnadenn : « Goude barnedigezh Gwengamp, embannet d’ar 5 a viz Even, e sav [S.A.B.], ur wech ouzhpenn, a-enep da zoareoù Justis ar Stad c’hall. Kondaonet eo bet Herve ar Beg da 5000 lur a dell-gastiz ha 34 000 lur a zigoll da reiñ da servijoù ar Stad c’hall. Tamallet zo dezhañ panelloù a oa bet duet tro-dro da Wengamp tri bloaz ‘zo, e-pad kentañ « nozvezh-du » Stourm ar Brezhoneg. » (10) Galv a vo graet gant Herve ar Beg. Tremen a raio dirak lez-varn galv Roazhon d’an 12 a viz Genver 1988 hag e vo digresket an digoll da baeañ gant ar prokulor (18 000 lur nebeutoc’h). A-benn ar fin e vo embannet ar varn ur sizhun goude ha didamallet ar paotr abalamour d’ur fazi prosezadur (11).
Daou saber paket o koltariñ
Joelle Barzhig hag Herve Kerrain zo paket war an tomm gant an archerien o livañ panelloù kostez an Uhelgoad d’an 20 a viz Mae 1984. Un 50 panell bennak zo bet mastaret gante kostez Kastell-Nevez-ar-Faou, Brasparzh hag an Uhelgoad (12). En em gavout a reont dirak breujoù Montroulez d’an 18 a viz Genver 1985 ha kondaonet int da baeañ bep a 2000 lur tell-gastiz. Joelle Barzhig zo lamet he aotre-bleinañ diganti e-pad miz. N’o deus ket gallet ar vastrouilherien bezañ klevet e brezhoneg e-pad ar prosez, padal o devoa gallet mont e brezhoneg ouzh an archerien pa oant bet goulennataet !
Ha daou all ouzhpenn
Herve ar Bihan hag Iwan Kadored, o-daou o chom e Gwened, zo paket war an taol o vastariñ panelloù e-kichen Roazhon d’an 8 a viz Mezheven 1984 (13). 48 eurvezh int miret dindan evezh ar polis ! An archerien vrezhonek deut da selaou ar gaoz etre an daou stourmer a gav kerse buan a-walc’h. E kembraeg emaint o toullañ-kaoz asambles ! Dre garr-nij eo degaset Herve ar Bihan betek Gwened evit ma vije furchet en e di… Betegoût e vefe kavet danvez-tarzh ? (Oberiant e oa an ARB er vro). Tremen a reont dirak lez-varn Roazhon d’an 20 a viz Meurzh 1985 ha kondaonet eo Iwan Kadored da baeañ 3000 lur a dell-gastiz mui 20 000 lur a zigoll d’an D.D.E. Egile all zo laosket da vont digastiz. A-benn ar fin e vint kondaonet da baeañ 7000 lur a dell-gastiz pep hini abalamour d’ar prokulor da vezañ savet galv (23 a viz Gwengolo 1985) (14).
Afer manif Montroulez
Ur barner-enklasker a zo dioutañ un den-e-karg hag a c’hell, diwar e gador en e vurev, e-giz ar gevnidenn e kreizenn he roued, roiñ aotre ha kemenn d’e boliserien da zont da c’houlenn diganeoc’h pet eur eo da greisteiz ha da eilpennañ ho ti, traoñ ha laez, war zigarez klask un « torfedour ». (Youenn Drezen, Itron Varia Garmez, Al Liamm, 1977, p.77)
Ur vanifestadeg zo aozet gant tud S.A.B. e Montroulez d’an 29 a viz Kerzu 1984. Goude bezañ « baleet dre straedoù ar gêr gant bep a banell dindan o brec’h e oa en em gavet ar vanifesterien e tal an Ti Kêr. Eno e voe berniet ar panelloù ha plantet tan e-barzh. Kerkent e erruas an archerien hag int ha tapout krog en unan anezho : Yann Erwan ar Wern, labourer douar kostez Gwengamp ha kas anezhañ d’ar c’homiserdi. Eno e voe manifestet adarre da c’houlenn ma vije bet dieubet. Pezh ‘voe graet nebeut amzer goude war urzh an Ao Le Gouic, Prokulor ar Republik, bet o vanifestiñ asambles gant difennerien ar brezhoneg. » (15)
Diwezhatoc’h avat, d’an 13 a viz c’hwevrer 1985, e rank tri den eus Bro-Dreger digoriñ o dor da seizh eur beure da baotred Mari-Robin, bet roet urzh dezho da furchal gant barner-enklasker Gwengamp. Un devezh-pad e chomont dindan evezh en archerdi ha goulennataet int e brezhoneg kazi penn-da-benn. Mikael Korle, Yann-Jakez Henry hag Herve ar Beg zo tamallet dezhe bezañ graet « recel » daoust ma n’eus bet kavet panell ebet en o zi. Lakaet int raktal « dindan evezh ar justis » ha rediet da baeañ ur c’hred a 10 000 lur pep hini a-benn an 13 a viz Meurzh. « Ne baeint ket » eme rentañ-kont emvod S.A.B. an 13 a viz Even 1985 (dielloù JMD). Meur a wech e vo daleet ar prosez. Ha memes diskan dalc’hmat, nac’het zo oute brezhonegañ el lez-varn. Prosez a vo e Gwengamp d’ar 15 a viz Mae 1987 (gant Yann Erwan ar Wern ouzhpenn). Holl ez eus tamallet oute bezañ kemeret perzh e manifestadeg Montroulez pe bezañ livet panelloù e Bro-Dreger. Prosez adarre d’an 23 a viz Genver 1989. Nac’het oute komz brezhoneg c’hoazh hag adkaset an afer a-benn an 19 a viz Mezheven : « ar 5000 lur a dell gastiz gant goursez a c’houlenne ar prokulor a zo bet roet dezho gant ar barner nemet gant amnistiezh 1988 int bet divec’hiet » a lenner e-barzh Bremañ (16).
Brezhoneg e lez-varn An Oriant
Gwenole Bihanig ha Padrig Herve a dremen dirak lez-varn felladennoù an Oriant d’ar 5 a viz Kerzu 1985 evit bezañ mastrouilhet panelloù-hent gallek e miz Gouere. Nac’h komz galleg a reont (evel-just) ha daleet eo ar prosez betek an 3 a viz C’hwevrer 1986. Hag an taol-mañ, souezhadenn vat ! Roet zo dezhe an droed da vont e brezhoneg : « Un trec’h eo ? Ya, sur vat. Lennit ar c’helaouennoù : Enno e vez kavet ez eo reizh goulenn panelloù-heñchañ e brezhoneg, ez eo reizh klask saveteiñ ar brezhoneg, ez eo reizh ar stourm renet gant SAB, daoust da zoareoù lous ‘vez ganti. Hag ar re o devoa bet ar chañs da selaou ar prokulor o devoa bet ivez peadra da vezañ souezhet : « Kompren a ran mat e vefe lorc’h ennoc’h o komz brezhoneg, ha reizh eo difenn ur yezh evel hoc’h hini… ur c’holl e vefe evit sevenadur Europa hag ar bed holl ma varvfe ar brezhoneg… » Pegen pell e oamp diouzh pezh veze klevet betek-hen : tud SAB ne oant nemet louserien banelloù, sponterien, tud diwar-lerc’h mat da vezañ kaset da di ar psikiatr ha danvez-muntrerien… » (17) N’eo ket evit keloù-se e vo gwennaet an daou stourmer avat. 5000 lur a dell-gastiz a vo roet da bep hini !
Barnadenn rust evit paotr Felger
Kristian Georgeault zo lakaet ur prosez war e chouk goude ma oa bet gwelet e garr e-kichen panelloù-hent livet e miz Mezheven 1985. D’ar 27 a viz Here 1986 e tremen dirak lez-varn Roazhon. 6 miz toull-bac’h rik ha 6 miz all gant goursez zo goulennet gant ar prokulor eneptañ. D’an 8 a viz Kerzu e tle ar varnadenn bezañ embannet (18). Taer eo : « Kondaonet eo bet Christian Georgeault, un den n’eo kablus nemet a vezañ a-du gant S.A.B. hag a vezañ prestet e garr-tan da liverien panelloù e miz Mezheven 1985, da 9 mizvezh toullbac’h gant goursez ha 48 000 lur da baeañ d’an D.D.E. Rankout a reomp lavaret eta e tibab ar Stad kenderc’hel gant he gwaskerezh kentoc’h eget reiñ d’hor yezh ar gwirioù a zo anavezet dezhi gant an testennoù etrevroadel. S.A.B. a ziskleir e kendalc’ho hag e kresko e oberiantiz, gant an harp brasoc’h-brasañ a gavomp e-touez an dud, betek ma vo diframmet digant ar Stad ar statud a yezh ofisiel a zo dleet d’ar brezhoneg. » (19)
Tri stourmer all barnet ha kondaonet
Daou stourmer, Fulup Launay ha Yann Rivière, zo barnet e Kemper d’ar 7 a viz Mae 1986 ha kondaonet da baeañ 2000 lur a dell-gastiz pep hini (20). Paket zo ur stourmer all e 1987 e-kichen Lesneven : « Gwelet eo bet [Bernez Phelep] gant an archerien pa oa oc’h ec’huiñ e labour noz e Bro Leon ha goulennataet gante an deiz war lerc’h (e-kreiz miz Mae). Anzavet en deus. Barnet vo e Brest d’ar gwener 15 a viz Genver [1988]. » (21) Ha sed a lenner e-barzh Bremañ goude ar prosez : « Ar paotr yaouank a Blouzeniel, evel ma lâr ar c’hazetennoù, a oa bet tapet o tuañ panelloù gant an archerien e miz Mae diwezhañ n’en deus bet nemet 1000 lur a dell-gastiz gant ar barner, goude m’en doa diskleriet ne oa ket a-du ken gant ar seurt labour-noz, ken ez eus bet tavet war e anv gant ar c’hazetennnoù » (22).
Afer Barzhig-Blanchard-Goglin
Un 20 panell bennak zo livet e-kerzh nozvezh ar 7 a viz Eost 1987 tro-war-dro Kastell-Vourc’h (Il-ha-Gwilen). Daou stourmer hag ur stourmerez, Herve Barzhig, Gwenola Blanchard ha Serj Goglin, zo paket gant an archerien. Barnet e vint e Roazhon. Heñvel-rik e vo an eil varnadenn (27 Mezheven 1988) ouzh an hini gentañ (18 a viz Du 1987) : 53 000 lur a zigoll da baeañ en holl, 5000 lur a dell-gastiz ha pevar miz toull-bac’h gant goursez evit pep hini. Serj Goglin zo war var da vezañ skarzhet eus e labour (en ti-post) e-pad 6 miz ! A-drugarez d’ar stourm ne vo ken lakaet 8 devezh gant goursez war e gein (23). 3000 lur a dell-gastiz ha 2 viz toull-bac’h gant goursez zo roet gant lez-varn Roazhon da Sylvain Botrel hag Alan Georgeault, daou studier bet tapet o livañ luganioù war ur voger evit skoazellañ Serj Goglin (24).
Un tamm klozadur
Setu, a gav din, an holl dud hag a zo bet tamallet traoù dezhe diwar stourm ar panelloù-hent, betek 1990 da vihanañ atav. Alies (kenañ) e veze kemeret ar stourmerien hag ar stourmerezed evel « torfedourien » gant ar varnerien. Alies a-walc’h e veze graet goap oute. Rust int bet barnet ha kondaonet abalamour ma kouste ker-ruz o « labour-noz ». Met hep ar stourm tenn-se ne soñj ket din e vefe hirie kement a vrezhoneg skrivet a-wel d’an holl dud e Breizh. N’em eus ket lakaet ar gaoz da vat er pennad-mañ war ar stourm evit ar gwir da gomz brezhoneg er lezioù-barn bet kaset gant S.A.B. Danvez ar pennad a zeu a-dra sur !
TLJ
*sabotaj
***
(1) Ouest-France, 21/03/1984 meneget e-barzh Al Lanv, n°133, Kerzu 2014, p.17.
(2) Ouest-France, 12/04/1984.
(3) Bremañ, n°32, Mae 1984.
(4) Le Télégramme, 21/01/1985.
(5) Stourm ar Brezhoneg, « Dastumadenn pennadoù » n°2, Gouere 1984-Genver 1985.
(6) Bremañ, n° 46/47, Gouere-Eost 1985.
SAB, « Dastumadenn pennadoù », 1990 (dielloù KAD).
(7) Olier ar Mogn, Penn Rann Diavaez SAE, « Kemennadenn », Bremañ, n°33, Even 1984.
(8) ibid.
(9) Emgann, n°4, Ebrel-Mae-Mezheven 1984.
(10) « Stourm ar brezhoneg a gemenn », Emgann, n°30-31, Gouere-Eost 1987.
(11) Rentañ-kont emvod-meur S.A.B., 29/05/1988 (dielloù JMD).
Bremañ, Genver 1988.
(12) Le Télégramme, 21/05/1984.
(13) Ouest-France, 13/06/1984.
(14) Ouest-France, 01/10/1985.
(15) « Brezhoneg, yezh vroadel ! Brezhoneg, yezh ofisiel ! », Emgann, n°8, Meurzh 1985.
(16) Bremañ, n°92, Mae 1989.
(17) Bremañ, n°53, C’hwevrer 1986.
(18) Rentañ-kont emvod-meur S.A.B. e Pondi, Here 1986 (dielloù JMD).
(19) Emgann, n°24-25, Kerzu 1986-Genver 1987.
(20) Rentañ-kont emvod Karaez d’ar 24 a viz Mae 1986 (dielloù JMD).
(21) Rentañ-kont emvod an 11 a viz Gouere 1987 (dielloù JMD).
(22) Bremañ, Genver-C’hwevrer 1988.
(23) Emgann, n°43, Meurzh 1989.
(24) Bremañ, n°94, Gouere 1989.
