E-kreiz miz Genver e oa bet lañset niveridigezh nevez ar boblañs. Homañ a echuo a-benn un nebeud devezhioù ac’hann. Teir sizhun zo e oa bet galvet an holl dud tomm ouzh ar brezhoneg da nac’h respont d’an niveridigezh-se gant ar strollad Ai’ta (1).
Boikotiñ niveridigezh ar boblañs n’eo ket ur mennozh nevez tamm ebet. E 1982 e oa bet aozet evit ar wech kentañ diwar intrudu Skol an Emsav hag e 1990 e oa bet graet adarre diwar hini Stourm ar Brezhoneg.
Niveridigezhioù ha yezhoù minorel
Bez’ zo geriennoù ha troiennoù evel « minorelezh vroadel » pe c’hoazh « yezh vinorel » a chom, er Stad-C’hall, e-maez ar c’heriaoueg ofisiel. Ar gouarnamant gall n’en deus interest ebet da c’houzout pegement a dud a gomz yezhoù minorel er vro ha peseurt implij a ra an dud-se eus ar yezhoù a ouiont. Nann, rak gouzout an dra-se a c’hellfe sikour da ziazezañ politikerezhioù yezh efedus da skouer.
N’eus nemet ur yezh ofisiel er Stad-C’hall, ar galleg. N’eus nemet gallegerien hag o deus gwirioù evel gallegerien. Ar stourm evit niveriñ en un doare resis an dud a gomz yezhoù minorel ha yezhoù broadel er Frañs a zo neuze ur stourm politikel a-bouez-ruz (2).
1982 : boikot kentañ
E miz Meurzh 1982 e oa bet aozet evit an dro gentañ boikot an niveridigezh-poblañs. Gant Skol an Emsav e oa bet lañset.
« Goulenn peseurt yezh a vez kaozet gant ar sitoian » hag « ober ar goulennoù gant follennoù divyezhek » evit « digoriñ an hent d’ar brezhoneg er velestradurezh, er vuhez foran… », setu ar pezh a c’houlenne ar gevredigezh digant an INSEE.
Mont a rae Skol an Emsav un tamm mat pelloc’h zoken hag e lakae ar gaoz war an darempred etre ar Stad hag « ar c’heodedour », un darempred evit mad ar Stad ha n’eo ket evit hini « ar c’heodedour » :
« Evel ouzh ur mekanik-produiñ e sell outañ ha n’eo ket evel ouzh un den. Ne servij an niveridigezh nemet da ziskoulmañ kudennoù arc’hant, ekonomiezh ha mererezh met ne zalc’h ket kont deus an den, deus e yezh, deus e sevenadur » (3).
Aozet war an diwezhad, ne zisoc’ho ar boikot diwar netra.
1990 : boikot nevez lañset gant SAB
Ar wech-mañ ne fell ket da stourmerien ar brezhoneg bezañ tapet berr. Adalek 1988 e vo lañset gante ar stourm tro-dro d’an niveridigezh. Tamm-ha-tamm ec’h aio an darn vrasañ eus ar c’hevredigezhioù ha strolladoù politikel breizhek d’o heul : Unvaniezh ar Gelennerien Brezhoneg (UGB), Burev Europa ar yezhoù minorel, Unvaniezh kevredigezhioù breizhek Bro Roazon, Ar Falz, Dastum, Celtic League, UDB, Emgann, Diwan, h.a.
Bernioù lizheroù a voe kaset d’an dilennidi.
E miz Mezheven 1989 e skriv SAB d’ar c’hentañ ministr, Michel Rocard, evit goulenn gantañ e vije anavezet « evit ar wech kentañ, ar vrezhonegerien hag o yezh gant ar Stad en un doare ofisiel » hag evit goulenn « ma vo niveret ar vrezhonegerien ha ma vo roet tu dezho da respont war baperioù skrivet en o yezh, evit doujañ ouzh gwirioù yezhel pobl Vreizh hag an emglevioù etrevroadel sinet gant ar Stad-C’hall » (4).
Er memes miz e oa bet nac’het ar gwir da gomz brezhoneg el lez-varn (ur wech ouzhpenn) ouzh Herve ar Beg, Mikael Korle ha Jean-Yves Gwern, stourmerien eus SAB. Hag e fin ar bloaz e ranke Gilbert Kabon chom en toull-bac’h abalamour ma nac’he mont e galleg ouzh e varnerien.
Degasomp da soñj ivez e oa ar bloavezh 1989 hini daouc’hantvet deiz-ha-bloaz an dispac’h gall. Un avel a vroadelouriezh c’hall a c’hwezhe kreñv war ar Frañs da neuze.
E miz Meurzh 1990 e vo promesa da sevel un « enklask » diwar-benn ar brezhoneg e 1991 digant ministr an ekonomiezh, Pierre Bérégovoy.
N’eo ket evit keloù-se e vo touellet tud Stourm ar Brezhoneg. Aloubiñ a reont ti an INSEE e Roazhon d’an 13 a viz Ebrel ha derc’hel ar rener, Loeiz Laurent, en e vurev e-pad teir eurvezh, amzer displegañ dezhañ dre ar munud ar pezh a fell dezhe… Tro dek eur noz e vo laosket da vont.
Daoust da se, war-bouez un enklask bennaket, ne zeuio ket kalz a dra diwar boikot 1990.
Niveridigezh 1999
E 1999 n’eus aozet boikot ebet gant ar strolladoù sevenadurel ha politkel. Da geñver an niveridigezh e vo graet un tamm enklask gant an INSEE diwar-benn treuzkas ar yezhoù er familhoù ha savet goulennoù e-giz : « quelle(s) langue(s), dialecte(s) ou patois vous parlaient, quand vous aviez cinq ans, votre père et votre mère ? ». Splann e vo diwar an enklask pegen gwazh eo ar c’holl evit ar yezhoù minorel, met n’eo ket se a raio d’ar Stad ober un dra bennak ! (5)
War a seblant e vije bet savet paperennoù brezhonek evit an niveridigezh-se : « A noter qu’un formulaire de recensement a été rédigé en breton, suite au refus de certains bretonnants de répondre en français lors du recensement de 1990, intitulé « Niveridigezh ar boblans », qui constitue sans doute une exception culturelle par rapport au reste de la population nationale » a lenner e-barzh Le Télégramme d’an 10 a viz C’hwevrer 1999 (6).
Ofis ar Brezhoneg er penn a-raok
Un dra dedennus am eus diskoachet diwar ar genrouedad, un diell embannet e 2003 gant Ofis ar brezhoneg, anvet Plan général de développement du breton « Brezhoneg 2015. » (7)
3 fal bras a oa d’ar steuñv-se ha 52 ober da gas da benn ac’hann da 2015, hag an hini kentañ a oa : « Utiliser le nouveau mode de recensement de la population pour mesurer le nombre de brittophones. »
Setu ar pezh a embannent d’ar c’houlz-se :
« Depuis janvier 2004 une nouvelle méthode de recensement a été mise en œuvre. Le recensement n’est plus exhaustif et organisé tous les 9 ans mais se fait sous la forme d’enquêtes annuelles sur un échantillon de la population. Les communes de moins de 10 000 habitants seront toujours recensées tous les 5 ans de façon exhaustive. Les communes de 10 000 habitants et plus réaliseront tous les ans une enquête par sondage auprès d’un échantillon de 8 % de la population. L’I.N.S.E.E. organise et contrôle la collecte des informations tandis que la commune prépare et réalise l’enquête.
L’occasion est donnée d’introduire une question sur la connaissance et une question sur la pratique de la langue bretonne. Il est primordial de la saisir car la connaissance de ces données constitue la base même de toute politique linguistique. »
Bremañ p’emaomp e 2015 ec’h eo sklaer n’eo ket bet tizhet an holl balioù ac’h a d’ober steuñv an Ofis (pell-pell ac’hann!) met da vihanañ atav ec’h adkas da soñj an diell-se deomp pegen pouezus eo an niveridigezhioù evit diazezañ ar politikerezhioù yezh.
Tamm-ha-tamm ec’h a an traoù war-raok memes tra. E 2012 e oa bet kaset da benn un enklask diwar-benn an anaoudegezh hag an implij eus ar brezhoneg e-ser an niveridigezh e kêr Garaez (8).
Setu dre vras ar pezh a c’heller lâret diwar-benn istor ar stourm evit an niveridigezh.
« Boycotter de manière pacifique mais résolue le présent recensement »
Bremañ pa ‘m eus graet ur sell a-drek war an istor e c’hellan reiñ ma soñj diwar-benn ober nevez Ai’ta.
Me ‘gav din eo skort a-walc’h ar pezh a ginnig Ai’ta deomp.
Tud SAB a oa gante d’o heul ul lodenn vat eus an emsav sevenadurel ha politikel, prientet o devoa ar boikot gant daou vloavezh lañs ha klozet rener INSEE Breizh en e vurev e-pad teir eurvezh. Koulskoude ne oant ket deuet a-benn da c’hounit ar pezh a c’houlennent. Me ‘gred n’eo ket mont re bell ganti goulenn digant tud Ai’ta penaos emaint en soñj da c’hounit ar stourm-se « en un doare difeuls met sklaer » evel ma lavaront war o lec’hienn.
Un dra ouzhpenn. Ne gav ket din eo ur mennozh fall tamm ebet adlañsañ stourm an niveridigezh nemet e kav din eo treut a-walc’h an arguzennerezh kinniget deomp gant Ai’ta.
SAB a ginnige ur sell politikel hollekoc’h ha lemmoc’h : « Boikotiñ a raimp an niveridigezh-se peogwir ne ra nemet war-dro ar c’heodedour-skwer, galleger ha bevezer, hervez ar patrom nemetañ, unstumm, unseurt hag unyezhek, eus Brest da Ouvea. » (9)
Liammañ a raent e giz-se ar stourm evit ar brezhoneg gant ar stourm enep an heñvelaat ha lakaat ar gaoz, en ur mod distroet un tamm, war stourm an dizalc’hourien e Kanaky (afer mougev Ouvea a oa c’hoarvezet e miz Mae 1988).
Me ‘gav din n’eo ket didalvez lenn arguzennoù stourmerien SAB. Perak ? Ober a raent un dra a zlefe stourmerien ar brezhoneg ober hirie-an-deiz ivez d’am soñj. Sevel ur goulenn oute o-unan :
Stourm evit ar brezhoneg, ya, met e-barzh peseurt kevredigezh da zont ?
Tomaz L.J.
***
EBSSA (Ensavadur broadel ar stadegoù hag ar studioù armerzhel) = INSEE e galleg
(1) Atersadenn Dewi Siberil gant Tudual Karluer (RKB).
(2) http://www.axl.cefan.ulaval.ca/europe/france-1demo.htm
http://www.axl.cefan.ulaval.ca/Langues/1div_recens.htm
(3) Bremañ, n°10, C’hwevrer-Meurzh 1982 (p.3).
(4) Emgann-Combat breton, n°53, C’hwevrer-Meurzh 1990.
(5) http://www.insee.fr/fr/ffc/docs_ffc/IP830.pdf
(6) https://lejournaldesentreprises.com/ar/viewarticle1024.php aaaammjj=19990210&article=19990210-5142032&type=ar
(7) http://www.diwanbreizh.org/article.php4?sid=849
(8) http://www.ofis-bzh.org/bzh/actualite/zoom/index.php?actualite_id=400
(9) Emgann-Combat breton, n°53, C’hwevrer-Meurzh 1990.
Petra oa meno Skol an Emsav diwar-benn ar feulster politikel ? « Ar stad c’hall hag ar vourc’hizelezh a zo kiriek diouzh ar feulster. Arabat kondaoniñ an dud a ra an taolioù, daoust ma n’omp ket a du gant an doare-se da stourm » (10). Ur gemenadenn a-enep ar moustrerezh a zo sinet gant Skol an Emsav e fin ar bloavezh 1976, a-gevret gant ar PSU, UL CFDT Kemper, LCR, Bretagne révolutionnaire, CRIN Bro Vigoudenn, Kuzul difenn Ti Vougeret, MRJC ha FASAB da heul ur wagenn c’houlennata ha furchal graet gant ar polis (11). Un nebeut mizioù araok, e miz Gwengolo, e oa tarzhet Yann-Kêl Kernalegenn gant e vombezenn. Hennezh a oa e penn an aferioù diabarzh e Skol an Emsav abaoe miz Kerzu 1975. Edo o labourat a-youl vat evit ar gevredigezh abaoe pemp bloaz e kreizenn Kemper.
